Openbaar Bestuur in crisistijd
Het coronavirus stelt ons voor uitdagingen die we tot voor kort niet voor mogelijk hadden gehouden. De crisis genereert leiderschapsuitdagingen voor ons allemaal. Het tonen van leiderschap is geen kleinigheid. Maar, het is niet onmogelijk. Belangrijk is om adaptieve uitdagingen te (h)erkennen, de organisatie te overtuigen van deze nieuwe realiteiten en hiervan gezamenlijk te leren. Daarnaast vraagt handelen in tijden van crisis om gedragsverandering.

Vanaf het moment dat het coronavirus zich ook in Nederland openbaarde, heeft dit verstrekkende gevolgen gehad voor het leven van de inwoners. De crisis en de maatregelen om die te bestrijden hebben voor velen impact op werk, inkomen, zorg en sociale relaties en hebben zo potentieel effect op het algemene welbevinden.
Uitgelicht
- Impact op de samenleving
- Impact op opinie
- Eenzaamheid
- Angst
- Prof. dr. Paul ’t Hart
- Prof. dr. Wim van de Donk
- Prof. dr. Martijn van der Steen
Impact op de samenleving

-
Toelichting & bron
Toelichting: Corona heeft direct effect op de ontwikkeling van de bevolkingsomvang en andere demografische gegevens zoals het aantal huwelijken. In april 2020 signaleert het CBS een record bevolkingskrimp van 5.600 personen, die samenviel met de piek in de coronasterfte.* Het aantal geboortes was lager dan het aantal overledenen en ook het migratiesaldo was laag. In het derde kwartaal van dat jaar groeide de bevolking weer, maar wel minder dan in dezelfde periode een jaar eerder. Over heel 2020 zijn 13.000 meer mensen overleden dan verwacht.**
Onder invloed van de coronacrisis is de werkloosheid toegenomen. In de periode juni – augustus 2020 steeg het aantal werklozen met gemiddeld 32.000 per maand.*** Daarna vlakte de stijging af tot een werkloosheidspercentage van 4,4%, met name omdat werkzoekenden opnieuw werk vonden. Eind september 2020 registreerde het UWV 278.000 lopende werkloosheidsuitkeringen. Vooral onder jongeren (15 – 25 jaar) nam de arbeidsdeelname af. Deze daalde van 1,4 miljoen in februari tot 1,3 miljoen in april 2020. Het aandeel van jongeren in de bijstand (tot 27 jaar) is eind augustus 2020 6% hoger dan het jaar daarvoor. Vanwege de steunmaatregelen van de overheid is het banenverlies relatief beperkt gebleven, maar daarbinnen werden wel minder uren gewerkt. Het aantal gewerkte uren was in het tweede kwartaal van 2020 6% lager dan in het eerste kwartaal. Het SCP wijst erop dat laagopgeleiden, migranten, jongeren en mensen met een arbeidsbeperking op de langere termijn kwetsbaar zijn voor de gevolgen van de crisis op de arbeidsmarkt.**** Zij werken vaak in een flexibel dienstverband en in getroffen sectoren zoals horeca of recreatie. Dit kan juist bij deze groepen leiden tot inkomensverlies en langere termijn schade aan de loopbaan.
*Coronadashboard CBS, 28 oktober 2020.
**CBS Jaaroverzicht.
***Coronadashboard CBS, 15 oktober 2020.
**** SCP, SCP-coronakompas: Werk. Kwaliteit van leven in tijden van corona, Den Haag, 2020.
Bron: Staat van het Bestuur 2020
- Vergroten
- Download bestand
Eenzaamheid

-
Toelichting & bron
Toelichting: Het sociale leven van de meeste mensen is veranderd door de coronamaatregelen. Veel mensen hebben minder sociale contacten dan voor corona en beoefenen ook minder vrijetijdsactiviteiten. Dit resulteerde in het eerste halfjaar vanaf de invoering van de eerste maatregelen niet in een slechtere band met familie.* 11% van de mensen rapporteerde zelfs een toename in hun goede band ten opzichte van 5% in 2019. Dit geldt vooral voor mensen jonger dan 35 jaar en 75-plussers. Ook is voor veel mensen de verbondenheid met de buurt onveranderd gebleven. Meer mensen onderhouden het contact met hun omgeving digitaal, maar online contact wordt mogelijk ervaren als minder intiem dan fysiek contact. Er is een toename te zien in emotionele eenzaamheid onder met name ouderen (stijging van 8% naar 29%). Sociale eenzaamheid wordt bepaald door onder andere de toegang tot sociale contacten en is stabiel gebleven (33%).
*SCP, Welbevinden ten tijde van Corona, Den Haag, 2020.
Bron: Staat van het Bestuur 2020
- Vergroten
- Download bestand
Prof. dr. Paul ’t Hart
-
Toelichting & bron
Bron: Vereniging voor Bestuurskunde, Special State of Science reeks, 30 maart 2020.
Toelichting: Paul 't Hart geeft op basis van zijn internationale onderzoeken naar publiek leiderschap in crisissituaties een reflectie op de Corona-crisis. Hoe kunnen we lessen uit andere crises gebruiken om deze crisis beter te kunnen begrijpen? Aan de hand van de kernelementen van crisisleiderschap analyseert hij de evolutie van de Corona-crisis en kijkt hij naar de nabije toekomst.
Prof. dr. Wim van de Donk
-
Toelichting & bron
Bron: Vereniging voor Bestuurskunde, Special State of Science reeks, 4 mei 2020.
Toelichting: Wim van de Donk, hoogleraar bestuurskunde aan de Tilburg University, en daarnaast Commissaris der Koning in Noord-Brabant, reflecteert op de beleidsaanpak van de Corona-crisis. Hij laat zien dat beleidsvraagstukken sterk van aard kunnen verschillen, afhankelijk van de mate waarin overeenstemming bestaat over kennis en causaliteit alsmede over waarden en preferenties. Naast getemde beleidsproblemen zijn er ongetemde en zelfs ontembare problemen. De aanpak daarvan kan niet eenduidig en technocratisch plaatsvinden, maar is onvermijdelijk politiek en strategisch. Het beleid is chaotisch, met onverwachte wendingen en 2e en 3e orde effecten. Dat zien we in de Corona-aanpak gebeuren: na de start, met duidelijke adviezen van het OMT (het ‘outbreak management team’) zien we internationale verschillen, concurrerende curves, en ‘spill over’ effecten naar andere domeinen, zoals de economie. Dat vraagt om lerend bestuur, dat beleidsaanpassingen pleegt, verhoudingen tussen overheid, markt en maatschappelijke organisaties alsmede tussen bestuurslagen herijkt, en leert van maatregelen. Het vraagt tevens om een internationale in plaats van nationale wetenschapsagenda.
Prof. dr. Martijn van der Steen
-
Toelichting & bron
Bron: Vereniging voor Bestuurskunde, Special State of Science reeks, 8 mei 2020.
Toelichting: Martijn van der Steen verkent hoe overheden met radicale onzekerheid om kunnen gaan. Al terugkijkend kunnen we de evolutie van de Covid-19-crisis mooi verklaren, maar tot voor kort waren de crisis en haar gevolgen letterlijk onvoorstelbaar. De crisis belichaamt totale of radicale onzekerheid – de crisis is een ‘unknown unknown’. Het onvoorstelbare komt niet door ‘lack of information’, het komt door ‘lack of imagination’. Hoe kunnen overheden inspelen op voorspelbare verrassingen? Welke routes kunnen ze bewandelen, welke routekaarten kunnen ze presenteren? Van der Steen loopt enkele bekende routes langs (robuustheid, ‘agility’, veerkracht) maar benadrukt vooral het belang van ‘anti-fragiliteit’. In plaats van het gevaar indammen, ontspringen of verdragen, kunnen we het ook opzoeken. Niet ‘handle with care’, maar ‘please mishandle me’. Dat vraagt om lerend, tastend, struikelend bestuur, met korte feedback loops en bijpassende sturing en verantwoording.
Achtergrond
Nieuwsbrieven en publicaties
- Lokaal bestuur in tijden van corona (juli 2020) (I&O Research, juli 2020)
- Lokaal bestuur in tijden van corona (I&O Research, mei 2020)
- Lokaal bestuur in tijden van corona - attendering (I&O Research, mei 2020)
- Publiek leiderschap in tijden van crisis (Erik-Jan van Dorp, 1 april 2020)
- RIVM Corona Gedragsunit (1 april 2020)
- Vraag en antwoord continuïteit openbaar bestuur (ministerie van BZK, 26 maart 2020)
Achtergrond
- Kamerbrief evaluatiecommissie tijdelijke wet digitale beraadslaging en besluitvorming (december 2020)
- Derde rapportage, eindrapport evaluatiecommissie tijdelijke wet Digitale beraadslaging en besluitvorming (december 2020)
- Participatie en inspraak in coronatijd (Berenschot, 25 augustus 2020)
- Tweede Rapportage Evaluatiecommissie Tijdelijke Wet Digitale Beraadslaging en Besluitvorming (15 juli 2020)
- Eerste tussenrapportage evaluatiecommissie tijdelijke wet Digitale beraadslaging en besluitvorming (mei 2020)
- Zicht op de samenleving in coronatijd (SCP, 18 mei 2020)
- Introductie: De rechtsstaat beschermt ook in tijden van crisis (Raad voor het Openbaar Bestuur, 15 april 2020)
- Een sterkere rechtsstaat. Verbinden en beschermen in een pluriforme samenleving (Raad voor het Openbaar Bestuur, 15 april 2020)
- Tijdelijke wet digitale beraadslaging en besluitvorming (8 april 2020)
- Memorie van toelichting (8 april 2020)
- De Grenzeloze Crisis: Uitdagingen voor Politiek en Bestuur (oratie Prof. dr. R.A. Boin, 23 oktober 2017)
Weblinks
- Opinie Kajsa Ollongren: het afwegen van grondrechten toont aan dat we oneindig veel verder zijn dan 75 jaar geleden (Volkskrant, 4 mei 2020)
- Leading in a Crisis: Using adaptive leadership to shape the COVID-19 crisis response (ANZSOG, 17 april 2020)
- Niod onderzoekt functioneren van openbaar bestuur in crisistijd (Het Parool, 31 maart 2020)
Internationaal
- COVID-19 Roadmap to Recovery (Group of Eight Australia, 29 april 2020)
- The COVID-19 Crisis: A Time to Reset Leadership Values and Practices (Brent Ruben, 20 april 2020)